همانطور که می‌دانید وقتی شخصی فوت می‌کند، ماترک و اموال باقی مانده او (ترکه) به طور غیر ارادی و قهری به ورثه‌اش می‌رسد. در ابتدا تعریف بسیار ساده‌ دو واژه ماترک و قهری: قهری در لغت به معنای اجباری و جبری بوده و در علم حقوق هر آنچه را که از اراده و اختیار خارج باشد قهری می‌نامند. ماترک در لغت به معنای “آنچه به جای مانده است” می‌باشد. به طور کل به تمام اموال و دارایی های به جا مانده از متوفی ترکه و یا ماترک می‌گویند. در ادامه به مراحل و نحوه انجام انحصار وراثت و یا تقسیم ارث می پردازیم.

ترکه و ماترک؛ دو مفهوم متفاوت؟

کلمه ترکه و ماترک هر دو ریشه عربی دارند و معنی لغوی آنها تفاوت خاصی با هم ندارند. کلمه ماترک از دو جزء ما + ترک تشکیل شده که به معنای “آنچه به جای مانده است” می‌باشد. معنای واژه عربی ترکه نیز “چیزی که باقی مانده” می‌باشد. بنابراین به طور کلی باید بگوییم این دو مفهوم هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند. ترکه و یا ماترک همانطور که در ابتدا اشاره کردیم به دارایی های مثبت و منفی به جای مانده از یک شخص فوت شده می‌باشد.

برای فهم بهتر و درک منظور دارایی های مثبت و منفی ادامه مقاله را مطالعه نمایید.گواهی حصر وراثت چیست؟

پس از فوت شخص، ورثه او باید در اولین گام اقدام به دریافت گواهی حصر وراثت نمایند. این گواهی یک مدرک قانونی بوده که در آن تمامی وراث متوفی و میزان سهم‌الارث هر یک به طور دقیق تعیین و ذکر شده است. این گواهی از شعبه حل اختلاف آخرین محل اقامت شخص فوت شده صادر می‌گردد. باید توجه داشت بدون در دست داشتن این گواهی تقسیم ارث و یا انتقال ترکه متوفی امکان پذیر نیست. پس نتیجه می‌گیریم بدون این گواهی هیچ اقدام حقوقی در ادارات دولتی، دفاتر اسناد رسمی و بانک‌ها صورت نمی‌گیرد.

مراحل انحصار وراثت

برای تقسیم یا انتقال ترکه یا انحصار وراثت لازم است اقداماتی برای دریافت گواهی حصر وراثت صورت بگیرد. انجام تمامی این مراحل به طور تقریبی 2 الی 3 ماه زمان نیاز دارد. عده کثیری از مردم به دلیل زمان بر بودن، سخت و پیچیده بودن برخی از این مراحل انجام آنهارا به یک وکیل متخصص می‌سپارند. همچنین برخی دیگر برای انجام هرچه درست تر از مشاوره‌های یک وکیل استفاده می‌کنند.

1. دریافت گواهی فوت و تکمیل مدارک

اولین قدم برای انحصار وراثت دریافت گواهی فوت شخص متوفی می‌باشد. البته ساده ترین مرحله در دریافت گواهی انحصار وراثت همین گام بوده. مطابق قانون ارث در ایران، پس از فوت شخص علت فوت و تاریخ فوت در سیستم الکترونیکی یکپارچه اداره ثبت احوال کشور ثبت خواهد شد. اقدام بعدی اداره ثبت احوال باطل نمودن شناسنامه متوفی و تحویل گواهی فوت صادر شده به یکی از وراث یا وکیل آنها می‌باشد.

این گواهی یکی از مدارک لازم برای درخواست انحصار وراثت و دریافت گواهی حصر وراثت می‌باشد. در بخش بعدی و پس از بررسی تک تک مراحل انحصار وراثت مدارک لازم برای سپری کردن این مراحل را آورده ایم.

2. دریافت فرم مربوط به انحصار وراثت

در‌این مرحله یکی از وراث به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی مراجعه و نسبت به دریافت فرم مربوط به انحصار وراثت اقدام می‌نماید. البته درصورتی که شخصی وکالت انجام این امور را به عنوان وکیل داشته باشد، او اختیار دریافت این گواهی را دارد. پس او با مراجعه به شورای حل اختلاف جای وراث این گواهی را دریافت می‌کند. پس از اخذ باید اسامی تمام افرادی که از متوفی ارث می‌برند (ورثه) و نسبت دقیق آنها با شخص فوت شده در فرم ذکر شود.

3. گرفتن استشهادیه محضری و تأیید وراث

از مهم ترین مراحل انحصار وراثت همین گام می‌باشد. در این مرحله با فرمی که از شورای حل اختلاف دریافت کرده‌اید، گواهی فوت متوفی و سایر مدارک به دفتر خانه های اسناد رسمی مراجعه می‌کنید. مراجعه به این دفاتر به دلیل تأیید وراث می‌باشد. البته توجه داشته باشید حضور دو شاهد که همه وراث را می‌شناسند الزامی است و آنها باید استشهادیه انحصار وراثت را امضا نمایند. در انتهای این مقاله فرم استشهادیه گواهی انحصار وراثت موجود است که در صورت تمایل می‌توانید مطالعه فرمایید.

4. تعیین مالیات بر ارث

در این مرحله باید لیستی از تمام دارایی های منقول و غیر منقول متوفی تهیه شود. سپس برای تعیین تکلیف مالیات بر ارث یکی از وراث به همراه لیست تمام دارایی های متوفی به اداره دارایی مراجعه می‌کند. پس از بررسی های لازمه توسط اداره دارایی، یک رسید به شخص تحویل داده می‌شود. توجه داشته باشید که برای انجام مراحل بعدی و دریافت گواهی حصر وراثت حتما به این رسید نیاز دارید.

آیا همه اموال متوفی مشمول مالیات بر ارث خواهند شد؟

خیر، برخی از اموال معاف از مالیات بر ارث هستند. وجوه بازنشستگی و وظیفه، پس انداز خدمت، مزایای پایان خدمت و اثاث منزل متوفی معاف از مالیات هستند. اما سپرده‌های بانکی، وسایل نقلیه از هر نوع، اوراق بهادار، املاک و … مشمول قانون مالیات بر ارث می‌شوند.

5. مراجعه نهایی به شورای حل اختلاف

در گام بعدی یکی از وراث به نمایندگی سایر ورثه و یا وکیل آنها، با در دست داشتن رسید مالیات بر ارث و سایر مدارک لازمه به شورای حل اختلاف مراجعه می‌کند.

6.  متوفی ورثه دیگری ندارد؟

در گام نهایی برای دریافت گواهی انحصار وراثت، باید مشخص شود جز وراث مورد تأیید متوفی ورثه دیگری نداشته باشد. برای انجام این مرحله مراجع قضایی بعد از بررسی اسناد و مدارک اقدام به انتشار آگهی انحصار وراثت در روزنامه‌های کثیرالانتشار می‌کنند. لازم به ذکر است هزینه انتشار این آگهی به عهده وراث می‌باشد.هدف از این کار همانطور که گفتیم مشخص شدن این مهم است که متوفی ورثه دیگری نداشته باشد. در صورت وجود ورثه دیگر پس از انتشار این آگهی، شخص میبایست به دادگاه برای بررسی ادعایش مراجعه نماید. در غیر اینصورت اگر بعد از گذشت یک ماه از منتشر شدن آگهی شخصی مراجعه نکند، گواهی حصر وراثت صادر خواهد شد.

مدارک لازم برای انحصار وراثت

برای انجام هرچه درست تر، سریع تر و بدون هیچ دردسری در انجام مراحل انحصار وراثت، باید مدارکی را آماده کرد. این مدارک عبارتند از:

• گواهی فوت

این گواهی از سال 1395 تا به حال، در برخی از استان ها مانند تهران به صورت الکترونیکی و از طریق سامانه درخواست گواهی فوت قابل دریافت می‌باشد.

• استشهاد محضری
• شناسنامه متوفی
• عقدنامه یا رونوشت
• وصیت نامه رسمی متوفی (در صورت وجود)
• گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی
• شناسنامه وراث

انواع گواهی انحصار وراثت

پس از انجام تمامی مراحل انحصار وراثت، گواهی حصر وراثت آماده و به وراث ارسال می‌شود. این گواهی به دو دسته متفاوت تقسیم می‌شود، یعنی گواهی انحصار وراثت محدود و نامحدود.

گواهی انحصار وراثت محدود

درصورتی که ماترک متوفی محدود باشد، این نوع گواهی می‌تواند صادر شود. به عبارت دیگر درصورتی که میزان اموال فرد کمتر از 50 میلیون ریال باشد، این گواهی محدود بوده و تمامی آن برای انجام امور و پرداخت دیون معنوی صرف خواهد شد. البته از آنجایی که امروزه کمتر کسی دارایی و اموالش کمتر از 50 میلیون ریال است، این نوع از گواهی بسیار کم مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته لازم به ذکر این است که این دسته از گواهی انحصار وراثت مدت زمان بسیار کمتری برای صدور نسبت به دسته دیگر می‌طلبد.

گواهی انحصار وراثت نامحدود

درصورتی که اموال متوفی بیشتر از 50 میلیون ریال باشد، گواهی نامحدود آماده خواهد شد. این دسته از گواهی بسیار زمان بر تر بوده زیرا فقط یک ماه باید از تاریخ انتشار آگهی فوت در روزنامه کثیرالانتشار بگذرد. چرا که شورای حل اختلاف می‌بایست از وجود تمام وراث و افراد ذی‌نفع اطمینان حاصل کند.

تحریر ترکه چیست؟

یکی از اقداماتی که باعث جلوگیری از ایجاد اختلاف مابین وراث در زمان تقسیم ترکه می‌باشد، همین تحریر ترکه است. درصورتی که وراث قبول ترکه را مشروط به تحریر آن احساس کنند، باید برای رفع این مشکل اقدام به تحریر ترکه نمایند. تحریر ترکه به معنای تعیین دقیق و جز به جز تمام دارایی های متوفی است. این دارایی ها شامل هر دو قطب مثبت و منفی که جلوتر آن را توضیح دادیم می‌باشد. برای دریافت حکم تحریر ترکه باید اقداماتی صورت گیرد که به اختصار آنهارا در ادامه توضیح داده‌ایم. حکم تحریر حکمی است که در آن تمامی اموال منقول و غیر منقول شخص متوفی به صورت دقیق لیست شده است.

ثبت درخواست

در قدم اول یکی از وراث واجد صلاحیت به انتخاب سایرین، باید درخواست تحریر ترکه را در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به ثبت برساند.

انتشار آگهی در روزنامه

در گام دوم باید یک آگهی در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار توسط شورای حل اختلاف به انتشار برسد. این آگهی اعلام می‌دارد تمامی افرادی که حق و سهمی از ترکه دارند می‌بایست برای گرفتن حقوق خود اقدام کرده و در دادگاه حاضر شود.

بازرسی قانونی از اموال

در مرحله آخر یک بازرس قانونی به منظور تهیه لیستی از دارایی های متوفی تعیین می‌شود. با توجه به اطلاعات نهایی و گذراندن این مرحله، حکم تحریر ترکه صادر خواهد شد.

اموال مثبت و منفی در ترکه یا ماترک

همانطور که در ابتدای مقاله اشاره کردیم، ترکه متوفی شامل دو قطب مثبت و منفی می‌شود. قطب مثبت به تمام دارایی های متوفی اعم از منقول و غیر منقول گفته می‌شود. قطب منفی نیز بر بدهی ها و دیون شخص دلالت دارد. وراث شخص فوت شده در ابتدا باید بدهی ها و دیونی که بر عهده متوفی بوده را ادا کنند. این بدین معناست که در صورتی که این عمل صورت نگیرد تقسیم ترکه به هیچ عنوان قانونی نیست.

حال باید سه راه مختلفی که قبل از فرآیند تقسیم ترکه پیش روی وراث قرار می‌گیرد را بشناسید. این سه راه عبارتند از:

قبول مطلق ترکه

قبل تر راجع به تحریر ترکه صحبت کردیم. درصورتی که وراث تمامی اموال مثبت و منفی متوفی را بدون تحریر ترکه قبول کنند این مورد رخ خواهد داد.

قبول مشروط ترکه

در اینصورت وراث درحالی که اموال مثبت و منفی متوفی مشخص شده باشد ترکه را قبول می‌کنند. یا به بیان دیگر وراث متوفی تا قبل از تحریر ترکه اقدام به قبول ترکه نخواهند کرد.

رد ترکه

رد ترکه به معنای انصراف از دریافت آن است. البته باید این مهم را در نظر گرفت که هریک از ورثه نمی‌توانند تنها از دریافت اموال منفی انصراف دهند. رد ترکه به معنای انصراف از دریافت تمامی اموال متوفی، یعنی هر دو قطب مثبت و منفی می‌باشد.

وصیت نامه

باید توجه داشت که درصورت وجود وصیت نامه رسمی متوفی، ابتدا به وصیت او عمل می‌شود و سپس مراحل انحصار وراثت صورت می‌گیرد. البته باید توجه داشت که متوفی در وصیت نامه تنها یک سوم از اموال و دارایی های خود را می‌تواند تقسیم کند یا ببخشد. باقی ماترک مطابق قانون حصر وراثت تقسیم خواهد شد.